Η Διεκδίκηση του Σώματος
Χρειάζεται να διεκδικήσουμε το σώμα μας από τη μητέρα μας, από τον εραστή ή ερωμένη μας, την κουλτούρα μας…
Ρίτσαρντ Νιοτσίμ
Το συγκεκριμένο, το στερεότυπο λοιπόν σχήμα έκφρασης του σώματος θαρρείς κι είναι δεδομένο από πολύ μικρή ηλικία. Το χειρότερο είναι ότι το πλαίσιο αυτό απαρτίζεται κι ενισχύεται από σκέψεις και φαντασίες που το καθορίζουν. Για παράδειγμα: “εγώ μπορώ να κινηθώ μόνο έτσι…” ή “μπορώ να εκφραστώ μόνο με τέτοια ένταση ή ποιότητα φωνής…” Δεν αναρωτηθήκαμε ίσως ποτέ για την προέλευση αυτού του “μόνο έτσι”! Κι αν κάναμε μια προσπάθεια να το ξεπεράσουμε, να δρασκελίσουμε τα όρια του πλαισίου ίσως ν’ απογοητευτήκαμε με τα αποτελέσματα.
Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο, τη στιγμή που κάναμε την προσπάθεια με τα εφόδια αυτού καθ’ εαυτού του πλαισίου. Ίσως να μην υπήρχε κανείς ο οποίος να πέτυχε το δρασκελισμό αυτόν για να μας βοηθήσει να γνωρίσουμε βιωματικά τα μυστικά του περάσματος έξω από το πλαίσιο, τις μικρές κι απλές εκείνες πληροφορίες για το πώς σπάει το στερεότυπο σχήμα, για το πώς σπάνε οι μάσκες. Γιατί τότε μόνο η ενυπάρχουσα Ζωή απελευθερώνεται μέσα από και στο σώμα προσδίδοντας στη συνολική μας ύπαρξη ένα άλλο νόημα, ανοίγοντας άλλους ορίζοντες στην επικοινωνία και στη παρουσία μας στον κόσμο.
Από την άλλη το στερεότυπο σχήμα, του οποίου άριστος εκφραστής είναι το σώμα, σίγουρα αποτέλεσε πλαίσιο ασφάλειας και συναισθηματικής επιβίωσης στα χρόνια του μεγαλώματός μας. Κι ως εκ τούτου, ένα από τα συναισθήματα που απαρτίζουν το περιοριστικό κατά τα άλλα πλαίσιο, είναι κι ο φόβος του τι θα απογίνω αν δρασκελίσω το πλαίσιο, “αν ανοίξω το κλουβί με το ζώο μέσα μου”, όπως χαρακτηριστικά περιέγραψε την ενυπάρχουσα Ζωή ένας Δάσκαλός μου.
Το στερεότυπο σχήμα ενεργοποιείται αυτόματα μόλις ζητηθεί από το σώμα να εκφραστεί, είτε με κίνηση, με γκριμάτσες ή με φωνή. Αν προσέξει κανείς, ο τρόπος κίνησης είναι πολύ συγκεκριμένος, συχνά τόσο περιορισμένου φάσματος που προκαλεί έκπληξη στον πειραματιζόμενο. Μπορεί κανείς εύκολα να το παρατηρήσει αυτό, ακόμα και με λίγες απόπειρες. Βέβαια, είναι βαθιά εδραιωμένη η πεποίθηση ότι “μόνον έτσι” μπορεί το σώμα του να εκφραστεί με κίνηση, προσθέτοντας δίπλα και κάποιες καθησυχαστικές δικαιολογίες του τύπου: “έχω και κάποια περισσότερα κιλά” ή “επειδή είμαι ψηλός ή κοντός γι’ αυτό κι η σπονδυλική μου στήλη είναι έτσι ή αλλιώς…” Με λίγη καλοπροαίρετη όμως στάση, οι δυσκαμψίες και τα μπλοκαρίσματα στο σώμα γίνονται φανερά. Ολόκληρα τμήματα της σπονδυλικής στήλης φαίνονται να κινούνται μονοκόμματα.
Το ζητούμενο εδώ, επαναλαμβάνω, δεν είναι η προσπάθεια ή η εκγύμναση του σώματος για να ξεπεράσει τις δυσκαμψίες του. Πιο πολύ εστιαζόμαστε στο να επιτρέψουμε στο σώμα να κάνει κι άλλα ή διαφορετικά απ’ αυτά που μηχανικά κι επαναλαμβανόμενα έχει μάθει να κάνει. Αυτό προϋποθέτει ψυχικό σθένος και θάρρος για το ενδεχόμενο σπάσιμο των οικείων σχημάτων. Όπως πολύ χαρακτηριστικά το τοποθέτησε ο Ρ. Νιοτσίμ, ο ιδιαίτερος αυτός θεατράνθρωπος που μαθήτευσε κοντά στον Γιέρζι Γκροτόφσκι: “η όλη εκπαίδευση αποτελεί διαδικασία στο να ξεμάθει κανείς αυτό που ήδη τον έχει καθορίσει”, παρά στο να μάθει κάτι επιπρόσθετο.
Κι αυτό έδειξε η δική μου βιωματική εμπειρία στην εργασία μαζί του. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι ξέρουμε ήδη πολλά, τόσα, που τα εγγενή στοιχεία, τα πρωτογενή τμήματα σώματος και ψυχής δεν βρίσκουν έκφραση και παραμένουν εγκλωβισμένα. Η έκφραση γίνεται μια καρικατούρα στη λήθη, που τόσο γοητευτικά της προσφέρει η μηχανικότητα κι έτσι το σώμα δεν αρθρώνει την αλήθεια του. Κατά προέκταση, δεν γίνεται φορέας α-λήθειας, ενώ είναι φτιαγμένο για κάτι τέτοιο! Είναι εκπληκτικό να δει κανείς το σώμα απ’ αυτή την οπτική της λήθης κι α-λήθειας, γιατί τότε διαπιστώνει πόσο “νεκρό” πραγματικά είναι μέσα από τις στερεοτυπίες και πόσο ζωντανό γίνεται όταν απελευθερωθεί από το πλαίσιό τους. Γίνεται ένα ζωντανό όργανο έκφρασης, μια παρουσία, ένας δρόμος για την α-λήθεια!
Όπως θα σας έγινε βέβαια αντιληπτό, ενώ μιλάμε για το σώμα και την έκφρασή του, αυτό δεν γίνεται ξεκομμένα απ’ το σύνολο της προσωπικότητας. Άλλωστε σ’ αυτή την παγίδα προσπαθεί ο γράφων να επιστήσει την προσοχή του αναγνώστη από την αρχή του άρθρου. Η μετατόπιση της προσοχής στο σώμα σαν όχημα έκφρασης, δεν προϋποθέτει τη μόνωσή του! Τουναντίον οι πρωτογενείς ενέργειες που βρίσκονται εγκλωβισμένες στον άνθρωπο είναι ψυχοσωματικού χαρακτήρα κι αποτελούνται από σύνολα κίνησης, φωνής, συναισθήματος, φαντασίας.
Πιο συνοπτικά, για να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα της ψυχολογίας, είναι αρχετυπικού χαρακτήρα κι εκτείνονται, από τη μια άκρη του φάσματος, στην ιδιαιτερότητα του κάθε ατόμου ξεχωριστά, μέχρι την άλλη άκρη του φάσματος, στο συλλογικό υπόστρωμα της ανθρώπινης ύπαρξης αυτής καθ’ εαυτής. Μια προσεκτική μελέτη αυτού, που ο αείμνηστος Γ. Γκροτόφσκι ονόμαζε “θέατρο των πηγών”, μπορεί να δώσει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα που ενδεχόμενα ν’ αναδύονται σχετικά με τα πιο πάνω.
