Στέφανος Ελμάζης
Το 2019 οι εκδόσεις Αρχέτυπο συμπληρώνουν 20 χρόνια ζωής. Και είμαστε ιδιαίτερα χαρούμενοι και περήφανοι που η επέτειος αυτή γιορτάζεται με την έκδοση ενός θρυλικού βιβλίου της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο λόγος για Το Συνέδριο των Πουλιών, του μέγιστου Πέρση ποιητή Φαρίντ Αττάρ, σε μετάφραση της Ερατώς Τριανταφυλλίδη – μια αλληγορική ιστορία που αντλεί από τις διδασκαλίες του Σουφισμού, για την αναζήτηση της Αλήθειας, στην οποία πρωταγωνιστούν πουλιά.
Η ιστορία του βιβλίου πηγαίνει πολύ πίσω στον χρόνο. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία γράφτηκε κάπου τον 12ο αιώνα, στο βορειανατολικό Ιράν. Συγγραφέας του φέρεται να είναι ο Αττάρ, για τον οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα. Κατά πάσα πιθανότητα γεννήθηκε μεταξύ του 1146 και του 1158 και πέθανε τη δεκαετία του 1220, όταν οι Μογγόλοι εισέβαλαν στην Περσία, κατέλαβαν τη Νισαπούρ, την πόλη όπου ο Αττάρ γεννήθηκε και έζησε, και έσφαξαν πολλούς κατοίκους.
Από το όνομά του (προφανώς λογοτεχνικό ψευδώνυμο, αφού ήταν έθιμο όλοι οι Πέρσες ποιητές της εποχής του να μη χρησιμοποιούν το κανονικό τους όνομα) καταλαβαίνουμε ότι ήταν αρωματοποιός (αττάρ σημαίνει το αρωματικό έλαιο που βγαίνει από τα τριαντάφυλλα). Όσο για τις πεποιθήσεις και την πίστη του, από την Επίκληση στην αρχή του βιβλίου φαίνεται καθαρά ότι ήταν Σουνίτης Μουσουλμάνος.
Γύρω από τη ζωή και τη δράση του έχουν διαδοθεί πολλές ιστορίες και του έχουν αποδοθεί πολλά έργα. Σύμφωνα με μια από αυτές, συνάντησε τον Ρουμί παιδί –όταν η οικογένειά του πέρασε από τη Νισαπούρ ταξιδεύοντας δυτικά για να αποφύγει τους Μογγόλους– και προέβλεψε το μεγαλειώδες μέλλον του. Αργότερα ο Ρουμί παραδέχτηκε την τεράστια επίδραση που είχε ο Αττάρ στο έργο του, αλλά και το πόσο σπουδαίος πνευματικά ήταν, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Ο Αττάρ διέσχισε τις επτά πόλεις της Αγάπης, εμείς είμαστε ακόμη στη στροφή του πρώτου δρόμου».
Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία, προσχώρησε στον Σουφισμό, στη μυστική παράδοση του Ισλάμ, όταν ένας περιπλανώμενος δερβίσης μπήκε στο αρωματοπωλείο του και τον ρώτησε αν μπορούσε να πεθάνει όπως εκείνος (ο δερβίσης) μπορούσε. «Βεβαίως» απάντησε ο Αττάρ. Τότε ο δερβίσης γονάτισε, έσκυψε το κεφάλι του, πρόφερε τη λέξη «Θεός» και ξεψύχησε.
ΟΙ ΣΟΥΦΙ
Όταν τέτοιες ιστορίες λέγονται για αξιοσημείωτους ανθρώπους, συνήθως αυτό γίνεται για να καλύψουν ένα κενό που λογικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Στην περίπτωση του δερβίση, φαίνεται ότι το κενό έχει να κάνει με τη σχέση του Αττάρ με τον Σουφισμό. Ο δερβίσης φτάνει στο σημείο να δώσει τη ζωή του για την πίστη του. Ο Αττάρ; Ποια ακριβώς είναι η σχέση του με τη διδασκαλία; Έγινε πράγματι Σούφι ή όχι; Η ειλικρινής απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι, δεν γνωρίζουμε.
Ανεξάρτητα όμως από αυτό, το έργο του Αττάρ απηχεί ξεκάθαρα τη διδασκαλία του Σουφισμού και είναι σημαντικό να καταλάβει κανείς τις βασικές
αρχές αυτής της μυστικής παράδοσης για να κατανοήσει πλήρως και σε βάθος την αλληγορία του βιβλίου.
Σύμφωνα με την πιο απλή ερμηνεία, οι Σούφι ακολουθούν την εσωτερική διδασκαλία του Κορανίου. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, Σουφισμός είναι το παγκόσμια πνεύμα του μυστικισμού που βρίσκεται στην καρδιά όλων των θρησκειών.
Οι Σούφι, που διακρίνονται σε τάγματα και αδελφότητες (για παράδειγμα, το πολύ γνωστό Τάγμα των Μεβλεβί ή Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων) έχουν μια πρακτική μέθοδο για να εργάζονται εσωτερικά στον εαυτό τους, που διδάσκεται προφορικά από δάσκαλο (σεΐχη) σε μαθητή, η οποία περιλαμβάνει ειδικές ασκήσεις, προσευχή, σωματικές στάσεις και χορούς, που αποσκοπούν στην εσωτερική ανάπτυξη της συνειδητότητας του ασκούμενου. Τελικός στόχος είναι η ένωση της ψυχής με τον Θεό.
Σύμφωνα με τους Σούφι, υπάρχει ένας Θεός. Όλα τα άλλα πράγματα, αόρατα και ορατά, είναι απόρροιές Του. Οι θρησκείες είναι σημαντικές στον βαθμό που βοηθούν τον άνθρωπο να οδηγηθεί στην Αλήθεια. Καλό και Κακό, όπως τα καταλαβαίνουμε, δεν υπάρχουν, από τη στιγμή που καθετί προέρχεται από το ένα και μοναδικό Ον. Ο άνθρωπος δεν έχει ελεύθερη βούληση, μπορεί όμως να την αποκτήσει εάν αγωνιστεί με τον σωστό τρόπο.
Η ψυχή του ανθρώπου είναι παγιδευμένη μέσα στο σώμα, αλλά μπορεί ένας άνθρωπος αν εργαστεί με τον εαυτό του να αφυπνιστεί ως προς την κατάστασή του και να αντιληφθεί την ουσιαστική του σύνδεση με τον Θεό. Η ψυχή που έχει αφυπνιστεί, καθοδηγούμενη από τη Θεία Χάρη, μπορεί να προοδεύσει στο Μονοπάτι που οδηγεί στον Θεό και να ενωθεί εντέλει μαζί Του.
Όλες αυτές οι αρχές, που εν συντομία παραθέτουμε εδώ, και πολλές άλλες ιδέες και διδασκαλίες του Σουφισμού ενυπάρχουν στο Συνέδριο των Πουλιών.
ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΩΔΙΚΕΣ
Το Συνέδριο των Πουλιών, λοιπόν, είναι μια Σούφικη ιστορία, μια μυστικιστική αλληγορία. Ο μυστικισμός μας λέει ότι το νόημα των πραγμάτων δεν βρίσκεται στην επιφάνειά τους, αλλά βαθύτερα και πρέπει να το αναζητήσει κανείς. Και ακριβώς είναι αυτή η αναζήτηση που δίνει σκοπό και κατεύθυνση στη ζωή του Σούφι αλλά και κάθε ασκούμενου εσωτερικά, όπως επίσης και σε εκείνον που διαβάζει ανάλογα έργα.
Η αλληγορία είναι η κατάλληλη μορφή για μια μυστικιστική αφήγηση, γιατί μέσω ιστοριών, συχνά ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, εξηγεί αυτό που οι λέξεις μας λένε. Στην αλληγορία, το νόημα δεν βρίσκεται στην επιφάνεια, που συχνά λειτουργεί ως κάλυμμα, αλλά βαθύτερα και πρέπει κανείς να «σκάψει» για να το βρει.
Στις μέρες μας, τέτοιες πολύπλοκες αλληγορίες όπως Το Συνέδριο των Πουλιών πολύ σπάνια, αν όχι καθόλου, γράφονται και οι περισσότεροι έχουμε χάσει την ικανότητα να αποκωδικοποιούμε το νόημά τους. Ωστόσο, παλιά ήταν ένας πολύ συνηθισμένος τρόπος αφήγησης που έφτασε μέχρι τα χρόνια του μεσαίωνα, τόσο στον Χριστιανισμό όσο και στο Ισλάμ. Γι’ αυτό, δεν μπορούμε απλά να διαβάσουμε όπως διαβάζουμε ένα μυθιστόρημα τέτοια έργα. Χρειάζεται να τα διαβάζουμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο και συμβολικά να τα ερμηνεύουμε όσο προχωρούμε.
Όσο για την πλοκή του βιβλίου, η ιστορία αρχίζει με τα πουλιά όλου του κόσμου να έχουν συγκεντρωθεί για να αποφασίσουν ποιος θα είναι ο βασιλιάς τους, αφού δεν έχουν κανένα και η κατάσταση αυτή δεν μπορεί να πάει άλλο.
Στη σύναξη αυτή, πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο Τσαλαπετεινός, το σοφότερο απ’ όλα τα πουλιά, ο οποίος τους λέει ότι έχουν βασιλιά, τον θρυλικό Σιμούργκ. Μόνο που ζει πολύ μακριά, πίσω από κάποια βουνά, και θα πρέπει όλα τα πουλιά να πάνε εκεί και να τον βρουν. Τα πουλιά αρχικά συμφωνούν και εκλέγουν τον Τσαλαπετεινό για οδηγό τους.
Ο Τσαλαπετεινός λέει στα πουλιά ότι θα πρέπει να διασχίσουν επτά κοιλάδες για να φτάσουν στο μέρος που κατοικεί ο Σιμούργκ. Όταν τα πουλιά ακούν τις περιγραφές των κοιλάδων αντιδρούν και πολλά βρίσκουν διάφορες δικαιολογίες να μην πάνε. Στις ποικίλες δικαιολογίες και τους φόβους τους απαντάει ο Τσαλαπετεινός, αναπαριστώντας πώς απαντάει ένας δάσκαλος Σούφι στους μαθητές του. Η σχέση του με τα άλλα πουλιά καθρεφτίζει τη σχέση του Αττάρ με το ακροατήριό του: αναπτύσσει και εξηγεί την ιδέα που ενδιαφέρονται να ακούσουν και τα νουθετεί να δράσουν σε σχέση με αυτήν.
ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ
Το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης έχει να κάνει με τις απαντήσεις του Τσαλαπετεινού στα ερωτήματα και στις αντιρρήσεις των πουλιών όσον αφορά στο ταξίδι τους να βρουν τον Σιμούργκ, με το ταξίδι αυτό να αναπαριστά το μονοπάτι των Σούφι που οδηγεί στον Θεό.
Ανάμεσα στις απαντήσεις του, ο Τσαλαπετεινός παρεμβάλλει σοφές, διδακτικές ιστορίες, που σκοπό έχουν να βοηθήσουν τα πουλιά να δουν καλύτερα πλευρές του εαυτού τους αλλά και να τα ενθαρρύνουν στο ταξίδι τους.
Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορίες φαίνονται κάπως δυσνόητες ή παράξενες με μια πρώτη ανάγνωση, πράγμα σκόπιμο σε κάποιο βαθμό. Κι αυτό γιατί ο αναγνώστης καλείται να κοιτάξει κάποιο πρόβλημα με έναν ασυνήθιστο τρόπο, όπου η λογική συχνά ηθελημένα μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, έτσι ώστε να οδηγηθούμε κάπως παράδοξα στην κατανόηση του ζητήματος (περισσότερα για τον μυστικό αυτό τρόπο στον εκτενή πρόλογο του βιβλίου).
Οι Σούφι, όπως και οι μοναχοί του Ζεν, τρέφουν μια αγάπη για το παράδοξο, το αινιγματικό, και το χρησιμοποιούν στις ιστορίες τους για να ταρακουνήσουν τον ακροατή και τον αναγνώστη τους όσον αφορά στην εικόνα που έχει για τον εαυτό του και τον κόσμο.
Πέρα όμως από αυτό, οι ιστορίες και οι παραβολές που φιλοξενούνται στο Συνέδριο ξυπνούν μνήμες βαθιά μέσα μας. Κινητοποιούν τη φαντασία μας και βαθμιαία η σοφία τους ενσταλάζει στην καρδιά μας. Η διαδικασία αυτή προχωράει ανάλογα με το ενδιαφέρον και την ανάγκη του καθενός. Άλλωστε, εμείς είμαστε τα πουλιά της ιστορίας…
Κλείνοντας, να πω ότι το Συνέδριο δεν είναι μόνο ένα διδακτικό ανάγνωσμα, αλλά και ιδιαίτερα διασκεδαστικό, που ανεπιφύλακτα σας προτείνω.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: | ||||