της Δήμητρας Νικολαΐδου
Όπως κάθε καλοκαίρι πριν ξεκινήσουν οι διακοπές, ετοιμάζω μια στοίβα με τα βιβλία που θα πάρω μαζί μου. Αναπόφευκτα, κάποιος θα ρίξει μια ματιά στους τίτλους και θα σχολιάσει αποδοκιμαστικά: «Είναι τώρα αυτό βιβλίο για παραλία;»
Προσωπικά, δεν βλέπω το νόημα. Οι διακοπές είναι ευκαιρία για ταξίδι – εντός, όσο και εκτός.
«Κάποια βιβλία είναι το κλειδί, για τα μυστικά δωμάτια στο εσωτερικό μας κάστρο». Αυτό έγραψε ο Φραντς Κάφκα, σε ένα από τα πολυάριθμα γράμματά του, και κάθε βιβλιόφιλος μπορεί να νιώσει τη σημασία των λόγων του.
Ποιος δεν άνοιξε ένα βιβλίο για να ανακαλύψει, ανατριχιάζοντας ίσως, πως όσο ακολουθούσε την αφήγηση τόσο μάθαινε πράγματα για τον εαυτό του, πράγματα που δεν υποψιαζόταν πως υπήρχαν κρυμμένα μέσα του;
Για να πω βέβαια την αλήθεια, ποτέ δεν μετρούσα τον Κάφκα στους αγαπημένους μου. Μαζί με συγγραφείς όπως ο Προυστ και ο Φιτζέραλντ, έχει ένα όνομα «βεβαρημένο» από το θαυμασμό όσων ακολούθησαν. Υπάρχουν πολλές προσδοκίες όταν ανοίγεις ένα βιβλίο του: περιμένεις ότι θα σε κάνει να σκεφτείς, να κατανοήσεις κάτι που σου διαφεύγει, να αναλογιστείς τα μεγάλα μυστήρια της ζωής.
Σχεδόν ξεχνάμε ότι οι ιστορίες του, που πολλές φορές ανήκουν στο χώρο του παράλογου και του φανταστικού, μπορούν να σταθούν από μόνες τους, να τις απολαύσει κανείς για τις εικόνες, την παράξενη πλοκή, το νοητικό χώρο που σε αφήνουν καθώς η ασυνήθιστη τροπή που παίρνουν σε βγάζει από τα καθιερωμένα.
Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος, που κάποιοι σήμερα αναρωτιούνται αν ο Κάφκα είναι υπερεκτιμημένος. Άλλωστε ο ίδιος δεν προόριζε τα έργα του για την αιωνιότητα. Πριν πεθάνει, είχε ζητήσει από τον εκτελεστή της διαθήκης του MaxBrod να κάψει το έργο του, και όσα είχαν εκδοθεί και όσα παρέμεναν ανέκδοτα, χωρίς να τα διαβάσει. Την ίδια επιθυμία είχε εκφράσει στην ερωμένη του DoraDiamant, που είχε στην κατοχή της χειρόγραφα και ημερολόγιά του.
Κανείς από τους δυο δεν σεβάστηκε αυτή την τελευταία επιθυμία του. Ο Brod εξέδωσε το έργο του και πήρε τα χειρόγραφα μαζί του στην Παλαιστίνη, όταν το 1939 διέφυγε από το ναζιστικό καθεστώς. Η Diamant ήταν λιγότερο τυχερή: η Γκεστάπο κατάσχεσε το έργο του το 1933 – ωστόσο οι ερευνητές ακόμα το αναζητούν.
Γιατί λοιπόν αυτές οι συχνά αποσπασματικές ιστορίες, που ο ίδιος ο Κάφκα δεν ήθελε απαραίτητα να βγουν προς τα έξω –άρα θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς, δεν είναι και όσο δουλεμένες θα μπορούσαν να είναι– έχουν κερδίσει τόσο φανατικό κοινό;
Στη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο Ο Νηστευτής & Άλλα Διηγήματα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρχέτυπο, ο μεταφραστής και μελετητής του συγγραφέα, Κυριάκος Χαλκόπουλος, γράφει:
«Ο Κάφκα έχει θεωρηθεί ένας εσωστρεφής διανοητής. Από την άλλη όμως, κάποιοι τον αναγνωρίζουν ως άτομο που κατεξοχήν περιέγραψε τις δυσκολίες των σύγχρονων κοινωνιών. Άλλοι διέγνωσαν στο έργο του φιλοσοφικό χαρακτήρα, και άλλοι εστίασαν την προσοχή τους στην επιμονή του να μην παρουσιάζει στα λογοτεχνικά κείμενά του κάποια συγκεκριμένη φιλοσοφική ιδέα. Σημαντικοί συγγραφείς του 20ού αιώνα σχολίασαν τον Κάφκα ποικιλοτρόπως: ο Τόμας Μαν τον προσδιόρισε ως ονειροπόλο, ο Μπόρχες επισήμανε στο δοκίμιό του “Ο Κάφκα και οι Προάγγελοί του” μια σχέση ανάμεσα στον Κάφκα και τα ελεατικά σχήματα του Ζήνωνα, ο Καμύ τον ενέταξε στη δική του συνολική θεωρία.
»Γενικά, όπως με κάθε αντικείμενο του οποίου η επιφάνεια αντανακλά με καθαρότητα τις μορφές που το κοιτούν, το έργο του Κάφκα δέχτηκε πάνω του τα βλέμματα εκείνων που έσκυψαν πάνω από τη σκοτεινή αλλά λεία επιφάνειά του. Είναι ένα έργο που προσομοιάζει στους σκοτεινούς καθρέπτες από οψιδιανό, που κατασκεύαζαν οι Αζτέκοι.
»Χρησιμοποιώντας αυτή τη μεταφορά –άλλωστε, το έργο του συγκεκριμένου συγγραφέα αποτελείται κυρίως από μεταφορές και αλληγορίες– μπορούμε να παραλληλίσουμε και την αναζήτηση των ερευνητών του έργου του με εκείνη του ανθρώπου ο οποίος επιδιώκει να κοιτάξει το είδωλο του προσώπου του, και φυσικά θα καταδεχθεί να το δει μόνο σε έναν καθρέπτη που θεωρείται εξαιρετικός.
»Αναπόφευκτα κανείς βλέπει τον ίδιο του τον εαυτό στο καθετί που κρίνει ως άξιο λόγου, και αυτό δεν οφείλεται κατά βάθος σε εγωισμό ή περιαυτολογία, αλλά σε λόγο πιο πρακτικό: παρόλο που μοιάζει πιθανό πως μπορούμε να μάθουμε κάτι για τον εαυτό μας σε ό,τι κι αν κοιτάξουμε, παραμένει γεγονός ότι ο πιο σύντομος και ο πιο ευχάριστος –ως εκ τούτου και ο πιο αποτελεσματικός– δρόμος για την αυτογνωσία είναι εκείνος που για τον ένα ή τον άλλο λόγο ήδη μας φαίνεται όμορφος.
»Με άλλα λόγια –βγαίνοντας από την αλληγορία– ο κάθε ερευνητής, και ο κάθε αναγνώστης διαφέρει από τον Κάφκα όπως και από τον οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο. Ωστόσο, στον εν λόγω συγγραφέα εμφανίζονται στοιχεία που φαίνεται να επιτρέπουν στις προτάσεις και τις σελίδες του να αποτελέσουν τον ίδιο τον αναγνώστη, ίσως επειδή πετυχαίνει με τα βιβλία του αυτό που ο ίδιος διατύπωσε ως στόχο του βιβλίου: “Ένα βιβλίο πρέπει να είναι η αξίνα που θα σπάσει την παγωμένη θάλασσα του εσωτερικού μας κόσμου”».
Ο Χαλκόπουλος λοιπόν εισάγει την ιδέα, ότι ο Κάφκα μας γοητεύει επειδή μέσα από την ομορφιά των παράξενων ιστοριών του, ανακαλύπτουμε κάτι από τον εαυτό μας. Βέβαια, αυτές οι ανακαλύψεις δεν είναι πάντα ευχάριστες: μπορεί να αποτελέσουν σοκ, να μας κάνουν να νιώσουμε άβολα, να μας αφυπνίσουν από ένα ευχάριστο βόλεμα.
Αυτός όμως δεν είναι ένας λόγος για τον οποίο αναζητούμε τα βιβλία; Ο ίδιος ο Κάφκα φαίνεται να περίμενε αυτήν ακριβώς την αφύπνιση από τα έργα των άλλων. Το 1904 έγραψε στον φίλο του και ιστορικό τέχνης OskarPollak:
«Νομίζω πως οφείλουμε να διαβάζουμε μόνο τα βιβλία που μας πληγώνουν και μας μαχαιρώνουν. Αν το βιβλίο που διαβάζουμε δεν μας αφυπνίζει με ένα χτύπημα στο κεφάλι, τότε γιατί το διαβάζουμε; Για να μας κάνει ευτυχισμένους; Χριστέ μου, θα ήμασταν ευτυχισμένοι αν δεν είχαμε βιβλία… Χρειαζόμαστε τα βιβλία που επιδρούν πάνω μας σαν καταστροφή, που μας στενοχωρούν σαν το θάνατο κάποιου που αγαπούσαμε περισσότερο από τον εαυτό μας, που μας εξορίζουν στο δάσος…».
Δεν ξέρω αν συμφωνώ με τον Κάφκα – τα βιβλία είναι εμπειρίες, και χρειαζόμαστε τις εμπειρίες κάθε είδους. Σίγουρα όμως οι δικές του ιστορίες πέτυχαν αυτό ακριβώς που ήθελε: μέσα από την παραδοξότητά του και τα παιχνίδια που κάνει με τη γλώσσα, όντως σπάει τα τείχη μέσα μας και μας φέρνει μπροστά σε πραγματικότητες χαμένες στο εσωτερικό μας δάσος. Αποκαλύπτει μέσα μας τοπία. Μας ξυπνά.
Γι’ αυτό το λόγο, τα διηγήματά του θα είναι πάντα επίκαιρα, πάντα καλοδεχούμενα με όλες τους τις εσωτερικές συνέπειες. Για όποιο λόγο και να τα διαβάσει κανείς, θα ακούει πάντα τον ήχο από την «αξίνα» να σπάει τον πάγο και να απελευθερώνει τη ζωή που κρύβεται από κάτω.
Πηγές
Φραντς Κάφκα, Ο Νηστευτής & Άλλα Διηγήματα, Αρχέτυπο
Maria Popova, «Kafka on Books», Brain Pickings.com
| ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: | ||||
 |
 |
 |
||
