ΡΟΔΟΣΤΑΥΡΟΙ, ΣΟΥΦΙ & ΠΕΙΡΑΤΕΣ

Η Ισλαμική Ουτοπία του Ραμπάτ-Σαλέ

της Δήμητρας Νικολαΐδου

Στις μέρες μας, για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων, το Ισλάμ είναι κάτι το επικίνδυνο και απωθητικό. Δεν ήταν όμως πάντα έτσι…
Αλγέρι, 17ος αιώνας. Στο πολύχρωμο, γεμάτο φωνές λιμάνι του Ραμπάτ-Σαλέ, πειρατικά πλοία αναζητούν καταφύγιο και αγορές για τα εμπορεύματα και τους Χριστιανούς αιχμαλώτους τους.
Κι όμως, ανάμεσα στους πειρατές πολλοί μιλούν αγγλικά, ιταλικά και ελληνικά. Πρόκειται για τους renegados, εκείνους τους μισητούς προσήλυτους που αλλαξοπίστησαν και βγήκαν στις θάλασσες με μουσουλμανικά καράβια, όταν πίστεψαν πως το Ισλάμ τους υποσχόταν μια μυστική, κρυμμένη γνώση, και μαζί μια ελευθερία που δεν θα έβρισκαν πότε στις χώρες τους.
Στο Βορρά, η Ευρώπη έχει μόλις ξεκινήσει να βγαίνει από τη βαριά σκιά της Ιεράς Εξέτασης και η Αναγέννηση να αποδίδει καρπούς. Θα περνούσαν ωστόσο αιώνες πριν η ουσιαστική ελευθερία του λόγου και της σκέψης γίνει πραγματικότητα. Κάποιοι όμως άντρες και ελάχιστες γυναίκες που δεν μπορούσαν να περιμένουν, αποδέχτηκαν το ανάθεμα του κόσμου τους και στράφηκαν αποφασιστικά στο Ισλάμ.
Στο Ραμπάτ-Σαλέ, την πειρατική «ουτοπία» όπου οι πολίτες συναποφάσιζαν και οι δικαστές ήταν σούφι του τάγματος των Μπεκτασήδων, έλπιζαν να βρουν αυτό που η Χριστιανοσύνη τους απαγόρευε: είτε μυστικές αλήθειες, είτε την ελευθερία του πνεύματος και της σάρκας.

ΣΤΡΟΦΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

Ο ανατρεπτικός μελετητής Peter Lamborn Wilson μελέτησε αυτές τις πειρατικές ουτοπίες σε βάθος, και προσπάθησε να καταλάβει τι ήταν αυτό που έκανε τόσους Ευρωπαίους ναυτικούς να στραφούν εκείνη την εποχή προς τα πειρατικά πλοία του Ισλάμ, προς μια θρησκεία που στους περισσότερους συμπολίτες τους, προκαλούσε απέχθεια. Άλλωστε ακόμα και για τους πιο κοσμικά σκεπτόμενους, Ισλάμ σήμαινε βαρβαρότητα: πάνω που η Ευρώπη στρεφόταν αργά προς το φως της λογικής, οι μουσουλμάνοι παρέμεναν πιστοί σε μια πολύ πιο φεουδαρχική, σκοταδιστική αντίληψη του κόσμου.
Κι όμως, για πολλούς, Ισλάμ σήμαινε επίσης ελευθερία. Είναι αλήθεια ότι πολλούς Ευρωπαίους προσήλυτους τους τράβηξε απλά ο αισθησιασμός και η σεξουαλική ελευθερία που συνέδεαν με το Ισλάμ: τα χαρέμια, τα σκλαβοπάζαρα, η έλλειψη των ασφυκτικών περιορισμών του Χριστιανισμού. Το Ισλάμ και η ζωή του ελεύθερου πειρατή φάνταζε πολύ πιο ελκυστικό από τις φτωχές απολαβές που τους περίμεναν στα ευρωπαϊκά, ευνομούμενα λιμάνια.
Αν ωστόσο αυτοί οι renegados ήταν η πλειοψηφία, μια μικρή μερίδα αναζητούσε στα μουσουλμανικά πειρατικά κάτι άλλο: μια κρυμμένη εσωτερική αλήθεια που έλπιζαν να έχει διασωθεί όταν ο Χριστιανισμός την έκανε πέρα.

ΙΣΛΑΜΟΦΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Ο Peter Lamborn Wilson γράφει στο έργο του Πειρατικές Ουτοπίες: «Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών η ιδέα ενός ”εσωτεριστικού” Ισλάμ άρχισε να διεισδύει στην Ευρώπη μαζί με όλα τα μπαχαρικά και τα μετάξια –και τα βιβλία– που οι σεπτοί πολεμιστές του Χριστού κατάφεραν να ”απελευθερώσουν” από τους Άγιους Τόπους. Μήπως οι Ισμαηλίτες Ασασίνοι μετέδωσαν κάποια κρυφή γνώση στους Ναΐτες; Και μήπως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Ναΐτες προγράφηκαν, βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν, αφανίστηκαν με τέτοιο μίσος που φαινόταν να αγγίζει τα όρια της παραφροσύνης; Μήπως η αλχημεία και ο Νεοπλατωνισμός μεταφέρθηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη, ειδικά στην Ιταλία και στη Γαλλία, μέσω της Ισπανίας των Μαυριτανών; Μήπως ο Άγιος Φραγκίσκος και ο Ρότζερ Μπέικον και άλλοι μυστικιστές ιεραπόστολοι που επισκέφθηκαν τους Σαρακηνούς έφεραν πίσω ορισμένα στοιχεία ισλαμικού γνωστικισμού, ερμητικής επιστήμης και σουφισμού;
»Σε κάθε περίπτωση, είτε συνέβησαν στ’ αλήθεια αυτές οι επαφές είτε όχι, στις αρχές του 17ου αιώνα κάποιοι Ευρωπαίοι διανοούμενοι πίστεψαν ότι πράγματι συνέβησαν και ότι τελικά είχε συντελεστεί κάποια αληθινή μετάδοση μυστικής σοφίας. (…) Γύρω στα 1610 (ημερομηνία της τελευταίας εξέγερσης των Μαυριτανών στην Ισπανία) ορισμένοι Γερμανοί αποκρυφιστές κυκλοφόρησαν μια σειρά ντοκουμέντων που σκιαγραφούσαν την ιστορία ενός μυστικού τάγματος, των Ροδόσταυρων. Σύμφωνα με την αφήγησή τους, ο ιδρυτής του Τάγματος τον 14ο αιώνα, ο κατά πάσα πιθανότητα μυθικός ChristianRosenkreutz, είχε κάνει πολλά ταξίδια στο Ισλάμ (στη Δαμασκό, στην Αραβία, σε μια μυθική πόλη ονομαζόμενη Νταμκάρ και στο Φεζ του Μαρόκου), και είχε ολοκληρώσει τη μαθητεία του στην ερμητική σοφία. Ο τάφος του (…) περιείχε αρκετά στοιχεία που μπορούσαν να καταστήσουν δυνατή την αναβίωση του Τάγματος.
»Τα ντοκουμέντα των Ροδόσταυρων δημιούργησαν μεγάλη αναταραχή στους εγγράμματους και ευλαβείς Χριστιανούς, που είχαν απηυδήσει με τους πολέμους και τις διενέξεις του Καθολικισμού και του Προτεσταντισμού και ποθούσαν μια παγκόσμια θρησκεία βασισμένη περισσότερο στη γνώση παρά στην πίστη. Η ισλαμική (και ιουδαϊκή) επιστήμη και σοφία ήταν τώρα έντονα επιθυμητές λόγω της συμβολής τους σ’ αυτή την τελική ερμητική αποκάλυψη (..)
»Σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο, το Ισλάμ ενδέχεται να ασκούσε μια απροσδιόριστη έλξη σε ορισμένους Ευρωπαίους, οι οποίοι ήταν απλώς εναντίον της θρησκείας ή τουλάχιστον εναντίον του κλήρου… Στο ευρωπαϊκό πνεύμα είχε διεισδύσει ή επρόκειτο σύντομα να διεισδύσει μια γενική εντύπωση ότι το Ισλάμ ήταν ελεύθερο από κάποιο γενικό ιερατείο ή ακόμα κι από το δόγμα. Μια μακριά σειρά ισλαμόφιλων Ευρωπαίων διανοούμενων άρχισε να εμφανίζεται».

ΜΙΑ ΑΓΙΑ ΑΝΑΡΧΙΑ

Στο σημερινό κλίμα μοιάζει παράξενο, ότι Ευρωπαίοι διανοούμενοι θα στρέφονταν στο Ισλάμ ως ένα φάρο ελευθερίας από το σκοταδισμό του Χριστιανισμού. Τότε όμως, το ρεύμα ήταν υπαρκτό – αν μη τι άλλο επειδή όσοι έβλεπαν την Εκκλησία ως εχθρό έβλεπαν τους δικούς της εχθρούς ως φίλους.
Έτσι, ανάμεσα σε εκείνους τους Χριστιανούς (και τους λίγους Εβραίους) που στρέφονταν στο Ισλάμ και τα πειρατικά του πλοία ως αντίδραση για τη μεταχείρισή τους στα πλοία της Ευρώπης, υπήρχαν κι εκείνοι που πραγματικά πίστευαν πως στο μικρό, ανεξάρτητο πειρατικό κράτος του Ραμπάτ-Σαλέ, τους περίμενε μια κρυμμένη γνώση.
Τι συνέβαινε όμως στο Ραμπάτ-Σαλέ; Επρόκειτο για μια «πολιτεία» που ουσιαστικά διοικούσαν οι πειρατές, με ένα σύστημα που θα μπορούσε να ονομαστεί «οργανωμένη αναρχία». OWilson δεν διστάζει να το ονομάσει «δημοκρατία», αφού οι περισσότεροι που κατέφταναν εκεί μπορούσαν με τον καιρό να συμμετέχουν στις μεγάλες συνελεύσεις όπου, δια βοής, παίρνονταν οι σημαντικές αποφάσεις.
Ανεξάρτητο ουσιαστικά από την Υψηλή Πύλη του Σουλτάνου, το Ραμπάτ-Σαλέ προσέλκυε πειρατές και προσήλυτους από την Αγγλία ως την Κωνσταντινούπολη και την Αφρική. Για τους Δυτικούς βέβαια, ήταν ένα βαρβαρικό και χαοτικό κρατίδιο, τα καράβια του οποίου έσπερναν τον όλεθρο στη Μεσόγειο.
Το κρατίδιο όμως αυτό, είχε και μια κρυμμένη πλευρά: όπως γράφει ο Wilson, «ήταν ήδη γνωστό ως τόπος καταφυγής των ευσεβών, μια πόλη αγίων, τοπικών οσίων (μαραμπούτ) τάφων και ιερών. Ορισμένοι από αυτούς τους άγιους πρόκειται να παίξουν σημαντικό ρόλο στην ιστορία μας – ακόμα και μετά το θάνατό τους… Επίσης συναντάμε δυο τύπους πνευματικότητας, που αντιστοιχούν στα αστικά ”ανδαλουσιάνικα” και τα ”αγροτικά” βερβερικά στοιχεία του πολιτισμικού αμαλγάματος. Συγκεκριμένα κάποιοι άγιοι ήταν ορθόδοξοι, εξαιρετικά ευλαβείς, ενταγμένοι στον κλασσικό εγγράμματο σουφισμό του τάγματος Σαντιλί. Άλλοι βρίσκονταν πιο κοντά στην έννοια του μαραμπούτ, ήταν δηλαδή αιρετικοί, λαϊκότροποι, θαυματοποιοί».
Οι πιο σημαντικοί άγιοι του Σαλέ είχαν εμφανιστεί τον 13ο αιώνα, όταν το εμπόριο με την Ισπανία είχε οδηγήσει σε πνευματική άνθηση. Τον 14ο αιώνα όμως εμφανίστηκαν τρεις από τους πιο σημαντικούς άγιους της περιοχής: ο Σίντι Αχμάντ Ιμπν Ασίρ, δάσκαλος περίφημων σούφι, ο επίσης μορφωμένος και ορθόδοξος Σούφι Ιμπν Αμπάντ από τη Ρόντα και ο μαραμπούτ «Τούρκος», αλιέας κοραλλιών που θεωρήθηκε προστάτης των ντόπιων ναυτικών.
Ο πολιούχος τους ωστόσο, ο Σίντι Αμπντουλάχ Ιμπν Χασούν, εμφανίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα και θα έπαιζε μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της πειρατικής ουτοπίας.

Ο ΑΓΙΟΣ & Ο ΜΑΘΗΤΗΣ ΤΟΥ

«Ο Σίντι Αμπντουλάχ», γράφει ο Wilson, «αντιπροσώπευε ένα αμάλγαμα λογίων και μαραμπουτικών παραδόσεων. Δεν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος ούτε καταγόταν από τον Προφήτη, αλλά έβγαζε το ψωμί του γράφοντας ξόρκια. Κατά την είσοδό του στο Σαλέ τον ακολουθούσε ένας κινούμενος φοίνικας που ρίζωσε μόνο στον τόπο του μελλοντικού του μαυσωλείου. Οι σούφι της πόλης έφταναν σε τέτοιο βαθμό έκτασης, ώστε μεταμορφώνονταν σε πουλιά. Κι όταν οι γυναίκες της πόλης έρχονταν να τον επισκεφτούν, εκείνος μεταμορφωνόταν σε γυναίκα ώστε να τις δεχτεί χωρίς να δημιουργηθεί σκάνδαλο!
»Η γιορτή προς τιμήν του, που τελείται ακόμα και σήμερα, γίνεται την παραμονή των γενεθλίων του Προφήτη (μαουλίντ) και η κεντρική εκδήλωση είναι η λαμπαδηφορία, βασισμένη σε ένα τούρκικο έθιμο το οποίο άρεσε ιδιαίτερα στους κουρσάρους, που έκαναν παρέλαση με τις πιο πολύχρωμες και φανταχτερές φορεσιές τους. Ο διασημότερος μαθητής του Σίντι Αμπντουλάχ ήταν κάποιος μαραμπούτ και ιερός πολεμιστής, ονόματι Μοχάμεντ Αλ Αγιάσι, ο οποίος είχε καθοριστικό ρόλο στην ένδοξη εποχή των κουρσάρων που είχε σχεδόν φτάσει».
Αυτός ο ιερός πολεμιστής είναι και υπεύθυνος για την πειρατική ουτοπία που τράβηξε τόσους Χριστιανούς στο Σαλέ. Στο έργο Hesperis, διαβάζουμε πως ο Μοχάμεντ Αλ Αγιάσι, είχε διακριθεί για την ευλάβεια, τη σιωπή, τη διαρκή νηστεία και τη συνεχή ανάγνωση του Κορανίου. Αυτό δεν τον έκανε ωστόσο λιγότερο επίφοβο πολεμιστή.
Σύμφωνα με το θρύλο μάλιστα, ήταν ο άγιος δάσκαλός του αυτός που τον δέσμευσε με ιερό καθήκον, να υπερασπιστεί την περιοχή της οποία έγινε ηγεμόνας. Οι Άγγλοι με τους οποίους βρισκόταν αρχικά σε πόλεμο κι έπειτα σε συμμαχία, τον αποκαλούσαν «ο Άγιος».
Υπό την ηγεσία του, το Ραμπάτ-Σαλέ προσέλκυσε τους renegados που αναζητούσαν εκεί την ελευθερία και την ανεξιθρησκία που τους αρνήθηκε η Ευρώπη. Σε αυτό το πειρατικό κράτος, το οποίο ίδρυσε ένας άγιος και το οποίο ζούσε από το πλιάτσικο, ένοιωθαν ίσως πιο κοντά στο δικό τους Θεό από ποτέ.

ΕΝΑ ΠΑΡΑΞΕΝΟ ΜΙΓΜΑ ΙΔΕΩΝ

Βρήκαν άραγε οι renegados αυτά που αναζητούσαν; Σίγουρα, όσοι έψαχναν σαρκικές απολαύσεις χωρίς ενοχές, πλούτη και ελευθερία, δεν τα στερήθηκαν: η πειρατική ουτοπία ευημερούσε, και με τα σκληρά δεδομένα της εποχής η συμπεριφορά των κατοίκων του Ραμπάτ-Σαλέ απέναντι στους ξένους, ακόμα και τους δούλους, ήταν ανθρωπιστική. Ωστόσο, εκείνοι που έψαχναν τη χαμένη γνώση η οποία υπονοούνταν στους Ροδόσταυρους, θα είχαν να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερες δυσκολίες.
Ακόμα κι έτσι όμως, κάποιος ο οποίος αναζητούσε την Αλήθεια είχε πλεονεκτήματα σε σχέση με τους Ευρωπαίους αναζητητές: Γάλλοι ιερωμένοι, Ισλανδοί κήρυκες, Ιησουίτες και περιπλανώμενοι, όλοι μπορούσαν να περάσουν από το κράτος του Αλ Αγιάσι και να συνδιαλλαχθούν με τους ντόπιους σούφι και μαραμπούτ.
Αυτή η πολυμορφία ταίριαζε με το παράξενο πάντρεμα της ακολασίας που θα περίμενε κανείς σε μια πόλη πειρατών που ιδρύθηκε και διοικούνταν από το μαθητή ενός αγίου: έκπληκτος ο Σκοτσέζος περιηγητής Ουίλιαμ Λίθγκοου, παρατήρησε πως στο Ραμπάτ-Σαλέ υπήρχαν 12.000 οίκοι ανοχής, πολλοί από τους οποίους το καλοκαίρι προσέφεραν υπηρεσίες που στην Ευρώπη απαγορεύονταν επί ποινή θανάτου, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τους ντόπιους κατοίκους από το να είναι «σεμνοί και ένθερμοι» στα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
Στις επίσημες γιορτές τους οι λιτανείες συνυπήρχαν με τις ταυρομαχίες, οι μασκαράτες με τις πορείες με κεριά και η ποίηση είχε την πρωτοκαθεδρία. Όποιος μάλιστα απήγγειλε την καλύτερη ρίμα για τον Μωάμεθ ονομαζόταν «Πρίγκιπας των Ποιητών». Μέσα σε όλο αυτό το πανηγύρι βαρβαρότητας και απόλαυσης ωστόσο, ο Αλ Αγιάσι εξακολουθούσε να ασκείται καθημερινά σε ένα κελί.

ΤΑ ΣΟΥΦΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ

Ο Wilson αφιέρωσε μεγάλο μέρος της έρευνάς του στην πνευματική ζωή του Ραμπάτ-Σαλέ, και τα ευρήματα είναι εντυπωσιακά: οι σούφι ηγεμόνες της περιοχής κατά τον ίδιο «αντιπροσώπευαν μια ιδιαίτερα ορθόδοξη και βαθιά μυστικιστική άποψη του Ισλάμ, την οποία θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε κλασσικό εγγράμματο αστικό σουφισμό της Βόρειας Αφρικής. Η θεοσοφία, ακόμα και ο εσωτερισμός τόσο σημαντικών συγγραφέων, όπως ο Ανδαλουσιανός σούφι του 13ου αιώνα Ιμπν Αραμπί, εντάσσονται σε μια δομή απόλυτης σουνιτικής ορθοπραξίας, αυστηρής ευσέβειας και ασκητισμού… Ο διαλογισμός, ο αναχωρητισμός, η επίκληση και η απαγγελία λιτανειών συνιστούσαν μια πνευματική πρακτική πέρα από τη συνήθη θρησκευτική πρακτική της προσευχής, της νηστείας, της ελεημοσύνης κ.τ.λ.».
Ο Wilson ορθά συμπεραίνει πως με ένα παράδοξο τρόπο, το κοινωνικό κύρος σε αυτή την πειρατική κοινωνία προερχόταν περισσότερο από τη θέση κάποιου στις μυστικιστικές κοινότητες των σούφι παρά στα χρήματα και την πολεμική ισχύ.
Ελάχιστοι προσήλυτοι λοιπόν μπορούσαν να εισχωρήσουν στις τάξεις των μυστικιστών. Κάτι τέτοιο δεν ήταν ωστόσο εντελώς ανήκουστο: το αφήγημα ενός σκλάβου, το οποίο καταγράφηκε στην Ιστορία των Πειρατών του Gosse, αναφέρεται στο καθήκον του ως βοηθός αλχημιστή. Ο αλχημιστής αυτός, που περιγράφεται γεμάτος ευγένεια και ταπεινοφροσύνη, αναζητούσε τη φιλοσοφική λίθο και μοιραζόταν με το σκλάβο του τόσο τα μυστικά της αναζήτησής του, όσο και την αγάπη του για την πίστη του.
Αν και η ιδέα έλκυε τον Χριστιανό αιχμάλωτο, όταν ήρθε η ώρα να διαλέξει προτίμησε την ελευθερία του, όχι όμως δίχως να νοιώσει δισταγμούς. Η μυστικιστική αύρα του Ραμπάτ-Σαλέ λοιπόν έλκυε ακόμα κι εκείνους που είχαν καταφτάσει εκεί χωρίς πνευματικές αξιώσεις και, με αφοσίωση, ακόμα κι ένας προσήλυτος μπορούσε να γίνει δεκτός ως ταπεινός μαθητής αν κρινόταν άξιος.
Ωστόσο ακόμα κι εκείνοι οι προσήλυτοι που δεν κατόρθωναν να προσεγγίσουν τα τάγματα των σούφι, μπορούσαν να γίνουν δεκτοί στα τάγματα των μαραμπούτ, τα οποία ήταν επικεντρωμένα στον τάφο ενός αγίου και στα θαύματα που σχετίζονταν με αυτόν.
Οι λαϊκοί αυτοί άγιοι καλούνταν να κατευνάσουν τον καιρό ή να θεραπεύσουν από δαιμονισμό τους πιστούς – πολλές φορές μάλιστα, ο δρόμος για να γίνει κάποιος δεκτός σε αυτά τα τάγματα, ήταν να δαιμονιστεί πρώτα ο ίδιος! Η ανοιχτή φύση αυτών των ταγμάτων και η δημόσια όψη τους ήταν πολλές φορές πιο ελκυστική για τους renegados που αναζητούσαν στο Ραμπάτ-Σαλέ την Αλήθεια.
Τέλος, μια άλλη οδός που τραβούσε τους αναζητητές προσήλυτους ήταν αυτή των ενθεογενών. Τουλάχιστον ένα τάγμα της περιοχής έκανε χρήση οπίου και κάνναβης, και οι Ευρωπαίοι, που ήξεραν μόνο το κρασί, συχνά έλκονταν από αυτό – πολλές φορές για να οπισθοχωρήσουν, όταν συνειδητοποιούσαν πως δεν επρόκειτο για μια ευχάριστη μέθη, αλλά για ένα μονοπάτι που μπορούσε να καταστρέψει όσους το επέλεγαν αψήφιστα.

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΙΚΟΝΑ

Τελικά, κατάφερναν να βρουν οι προσήλυτοι αυτά που αναζητούσαν στο Ραμπάτ-Σαλέ; Ο Wilson επιχείρησε να απαντήσει ως εξής:
«Σε πρώτη ματιά, το Σαλέ μοιάζει μάλλον με έναν τόπο χωρίς Θεό, μια φωλιά αχαλίνωτων αθεϊστών πειρατών – αλλά όσο καλύτερα προσέξει κανείς, τόσο περισσότερο φαίνεται πως στο Σαλέ ακούγεται η ηχώ φωνών από πολύ παλιά, που υψώθηκαν σε μια συζήτηση γεμάτη έξαψη ή σε ένα εκστατικό κήρυγμα.. Τα κείμενα έχουν χαθεί ή πιθανώς να μην υπήρξαν ποτέ, πρόκειται για θεωρίες που άκουσαν κάποιοι να λέγονται, ό,τι έσωσε η προφορική παράδοση… είναι σχεδόν αδύνατο να συλλάβει κάποιος τους τελευταίους ψιθύρους που σβήνουν… όχι όμως και εντελώς αδύνατο!»

To κείμενο ΡΟΔΟΣΤΑΥΡΟΙ, ΣΟΥΦΙ & ΠΕΙΡΑΤΕΣ Η Ισλαμική Ουτοπία του Ραμπάτ-Σαλέ δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο ΑΒΑΤΟΝ Νο 151.