Διείσδυση στην (πολλά υποσχόμενη;) Σιωπή της Ψυχής
της Στελίνας Μαργαριτίδου
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΡΩΤΙΑ
Η κατάθλιψη, σύμφωνα με τα στοιχεία της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, μέχρι το 2020 θα είναι η πρώτη σε αριθμό πασχόντων ασθένεια στον κόσμο. Δεν είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς αυτό, αν απλά κοιτάξει γύρω του, στις άχρωμες, άσχημες μεγαλουπόλεις που ζούμε, στον οξύ ήχο της καθημερινότητάς μας, στις απαισιόδοξες ειδήσεις και στα ανόητα προγράμματα με τα οποία μας βομβαρδίζουν συνέχεια τα τηλεοπτικά μέσα παραπληροφόρησης.
Ωστόσο, μιλώντας για την κατάθλιψη ως ασθένεια, δεν είναι αρκετός ένας ψυχιατρικός όρος για να περιγράψει τα συμπτώματά της. Ίσως γιατί για να εμβαθύνει κανείς στη διαδικασία, θα πρέπει πρώτα να συνειδητοποιήσει μερικά πράγματα για τον εαυτό του και τη ζωή του, σύμφωνα με τον ψυχολόγο Γιάννη Σουλιώτη.
Παρά ταύτα, η κατάθλιψη βρίσκεται γύρω μας, τυλίγει την καθημερινότητά μας σαν ένα λεπτό πέπλο σκόνης, αλλοιώνει το χρώμα των συναισθημάτων μας, όπως ο παραμορφωτικός φακός.
«Σκέψου στη διάρκεια της ημέρας που περνάει πόσες ευχάριστες εικόνες μάζεψες, πόσα σ’ αγαπώ άκουσες, πόσες μελωδίες πραγματικά όμορφες έπιασαν τα αυτιά σου, πόσες ευωδιές και χρώματα γεύτηκες, και θα καταλάβεις γιατί είμαστε έτσι», παρατηρεί μια νεαρή ζωγράφος.
Αρνητικά αισθήματα θλίψης, στεναχώριας και απογοήτευσης είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους. Αισθανόμαστε απογοήτευση μετά από μια αποτυχία, ή θλίψη μετά από ένα χωρισμό ή μια απώλεια. Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα είναι φυσιολογικά και μάλιστα ακόμη και χρήσιμα στο βαθμό που μας βοηθούν να γνωρίσουμε καλύτερα κάποιες πτυχές του χαρακτήρα μας.
Ο Σοπενχάουερ έλεγε ότι η κατάθλιψη είναι ένας θάνατος που μέσα του ξεχνιέται η ατομικότητα. Με αυτή την έννοια κατά τη διάρκεια της κατάθλιψης βιώνεται μια σημαντικότατη απώλεια ενέργειας. Ο μοναχός Σωφρόνιος προσεγγίζει την κατάθλιψη από μια άλλη οπτική: «Η κατάθλιψη είναι η απώλεια της ελπίδας» και συμβουλεύει: «Κράτα το νου σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι».
Όταν όμως η θλίψη αντί να μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου γίνεται πιο έντονη και διαρκεί περισσότερο από δύο εβδομάδες εμποδίζοντας ακόμη και καθημερινές δραστηριότητες, τότε είναι πιθανόν να υποφέρουμε από κατάθλιψη.
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
Στην πραγματικότητα, η κατάθλιψη δεν είναι μια σύγχρονη νόσος. Έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Γεννήθηκε μέσα από τον ανθρώπινο πολιτισμό, ενσωματώθηκε σε αυτόν και έγινε σήμερα αναπόσπαστο μέρος του.
Τι μεσολάβησε όμως από τις πρώτες κοινωνίες των ανθρώπων μέχρι σήμερα;
Διανύουμε μια ανελέητη περίοδο θετικισμού, όπως την περιγράφει ο Μιρτσέα Ελιάντε στο βιβλίο του Εικόνες και Σύμβολα – Το συλλογικό υποσυνείδητο. Το ανιστορικό μέρος του ανθρώπου είναι σφραγισμένο από την ανάμνηση μιας ύπαρξης πλουσιότερης και πληρέστερης που ίσως έφερνε ακόμη και τη μακαριότητα.
Αυτή η ανάμνηση ενός χαμένου Παραδείσου είναι έντονη και στη χριστιανική θεολογία. Η απώλεια της ευδαιμονίας συχνά ισοδυναμεί όχι απλά με τη θλίψη αλλά με την κατάθλιψη του ανθρώπου, δηλαδή την αδιέξοδη, τη μηδενική κατάσταση της ψυχής.
Τις τελετουργίες, τις εικόνες και τα σύμβολα αναζητάει ο δυτικός άνθρωπος, κατά τον Ελιάντε, προκειμένου να αποκαταστήσει εικόνες και σύμβολα ενός παραδείσιου κομματιού του αρχέγονου ανθρώπου.
Ένα από τα σύμβολα αυτά είναι ο μύθος του κυκλικού χρόνου και της αναγέννησης. Πληροφορία που έχει μοναδικό νόημα στην περίπτωση αυτή, γιατί μία από τις μόνιμες καταστάσεις της κατάθλιψης είναι η χρονική ακινησία.
Ο χρόνος της κατάθλιψης είναι ακίνητος και πεπερασμένος. Ο άνθρωπος που βιώνει την κατάθλιψη νιώθει ότι βρίσκεται κοντά σε ένα αδιέξοδο.
Η συνεχόμενη θλίψη, η απώλεια ενέργειας και η εξάντληση, η περισσότερη ή λιγότερη όρεξη για φαγητό, ο περισσότερος ή λιγότερος ύπνος, οι τάσεις απομόνωσης, το άγχος, η ανησυχία, η αναποφασιστικότητα, η απογοήτευση, η αδιαφορία, η απώλεια του ενδιαφέροντος για ερωτική επαφή, τα αισθήματα ενοχής, αυτολύπησης και αναξιότητας, η κακή διάθεση κατά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, η μείωση του ενδιαφέροντος ή της ευχαρίστησης σε όλες ή σχεδόν όλες τις δραστηριότητες, η ανησυχία και η απαισιοδοξία για το μέλλον, οι συχνές σκέψεις γύρω από το θάνατο και την αυτοκτονία, είναι μερικά από τα συμπτώματα της κατάθλιψης σύμφωνα με τους ψυχολόγους.
Η «απώλεια της ψυχής», για την οποία μίλησε ο Γιουνγκ, συμβαίνει ξαφνικά και εκδηλώνεται με μια γενική αδιαθεσία. Η ένταση της συνειδητότητας χαλαρώνει και η κατάσταση του ανθρώπου μοιάζει με βαρομετρικό χαμηλό, ένδειξη που προμηνύει κακοκαιρία.
Ο «νοητικός» τόνος μειώνεται κι αυτός. Το άτομο είναι απαθές, χάνει κάθε μορφή επιθυμίας ή κουράγιου για να αντιμετωπίσει την καθημερινότητα. Αισθάνεται τα μέλη του βαριά και δεν έχει καθόλου διαθέσιμη ενέργεια. «Αυτό το γνωστό φαινόμενο αντιστοιχεί στην απώλεια της ψυχής του πρωτόγονου ανθρώπου», καταλήγει ο Γιουνγκ.
ΘΕΛΩ ΝΑ ΑΝΤΙΔΡΑΣΩ;
Βέβαια, το ζήτημα είναι ότι για την «επιδημική» μορφή της κατάθλιψης σήμερα την κύρια ευθύνη έχει ο δυτικός τρόπος ζωής, όσο κλισέ και αν ακούγεται αυτό. Σε μια καθημερινότητα που δεν υπάρχει χώρος για έννοιες και συναισθήματα όπως αγάπη, ελπίδα και ταπεινότητα, η κατάθλιψη θεωρείται δεδομένη εφόσον δηλώνει την παντελή έλλειψη διεξόδου.
Η Θούλη, κατά περιόδους καταθλιπτική, περιγράφει μια καθημερινή της ημέρα:
«Κάθε πρωί αισθάνομαι ότι δίνω μάχη με το χρόνο για να φτάσω εγκαίρως στο γραφείο. Λόγω της δουλειάς μου είμαι υποχρεωμένη δύο φορές την εβδομάδα να συναλλάσσομαι με δημόσιες υπηρεσίες. Στη διάρκεια της ημέρας έχω πιάσει τον εαυτό μου να αναρωτιέται συνεχώς τι νόημα έχουν όλα αυτά. Τι νόημα έχει να σπαταλάς τη ζωή σου για να πληρώνεις τη δόση ενός δανείου; Έχουν περάσει μέρες ολόκληρες που στις καθημερινές μου συναλλαγές δεν μου χαμογέλασε ούτε ένας άνθρωπος, ούτε καν για τυπικούς λόγους. Όταν το πρόσεξα για πρώτη φορά, έβαλα τα κλάματα στην τουαλέτα του γραφείου».
Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα παραπονιούνται ότι δεν έχουν αρκετό χρόνο, δεν κοιμούνται αρκετά, δεν νιώθουν καλά. Μιλάμε για οικονομική κρίση, για τους φόβους που έχουμε για τη μελλοντική μας οικονομική εξασφάλιση, ανησυχούμε για την ενεργειακή κρίση και για το μέλλον του πλανήτη μας, ανησυχούμε για την ανεργία. Στο τέλος νιώθουμε τόσο πιεσμένοι συναισθηματικά από όλα αυτά που δεν έχουμε καν τη δύναμη να σηκωθούμε από το κρεβάτι μας και να πάμε στη δουλειά μας.
«Αυτό το πρωινό είναι πολύ χειρότερο από τα άλλα… Η θλίψη μου σήμερα είναι μεγαλύτερη από τις άλλες μέρες. Είναι ένα μαύρο πράγμα που με καταπίνει. Κι εγώ αφήνομαι σχεδόν ηδονικά στην ακινησία. Στο απόλυτο τίποτε. Ο ήχος των πραγμάτων γύρω μου μοιάζει να διαλύεται. Επικρατεί ένα είδος σιωπής. Σαν να περνά ένα αόρατο σφουγγάρι και να σβήνει τα πάντα.
Σβήνει ακόμη κι εμένα. Ή μάλλον σβήνει κυρίως εμένα. Δεν μπορώ να κάνω τίποτε. Δεν μπορώ να αντιδράσω. Θέλω όμως να αντιδράσω; Ουσιαστικά δεν μπορώ να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση και δεν μπορώ να επικοινωνήσω με τους άλλους ανθρώπους. Δεν μιλάω πια. Κάθομαι εδώ και με βλέπω να συρρικνώνομαι».
